O‘zbekiston Respublikasining zamini juda katta miqdordagi turli-tuman qazilma boyliklarga ega. O‘zbekistonda 2025 tadan ortiq kon mavjud. Jumladan, qurilish materiallari bo‘yicha 867 ta, yer osti suvlarining 649 ta, uglevodorodlar (neft, gaz, kondensat)ning 244 ta, qimmatbaho metallar (oltin, kumush)ning 97 ta, rangli va nodir metallarning 12 ta, radioaktiv metallarning 38 ta, kon xom ashyolarining 37 ta, kon-kimyoning 32 ta, qimmatbaho toshlarning 30 ta, ko‘mir va neft slanetsining 7 ta, qora metallarning 5 ta resursi qayd etilgan. Mamlakatimizdagi mineral resurslar xoma shyosi 5,7 trillion dollarga baholangan. Ba'zi foydali qazilmalar (oltin, uran, mis, fosforitlar, molibden va boshqalar) zaxiralari bo‘yicha O‘zbekiston dunyoning yetakchi davlatlari qatoridan o‘rin olgan. Insoniyat fan sifatida yondoshgan birinchi yo‘nalish shubhasiz geologiyadir.Olmaliq ruda kon maydonini o‘rganish asosida O‘zbekiston geologiyasiga asos solingan. O‘zbekiston oltin, kumush va boshqa yer bag‘rida kam uchraydigan qimmatbaho yer zahiralariga ega  davlatlar sirasiga kiradi. Mis rudalari bilan birgalikda qazib olinayotgan 15 dan ortiq rangli metallar shubhasiz  mamlakatimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning qulay iqlim sharoiti, strategik zahira resurslariga boyligi, mineral, rangli metallar va qimmatbaho ma'dan konlarining yirik to‘plangan holda  uchrashi va konlarni qazib olish va qayta ishlashga safarbar etish samaradorligi yuqoriligi, foydali qazilmalar komponetlarida yo‘ldosh elementlarning ko‘pligi, foydali qazilmalar komponetlarining  joylashuvi, konlar yaxshi o‘zlashtirilgani ham imkoniyatlarimizni oshiradi. O‘zbekiston rangli metallurgiyasi markazi bo‘lgan “Olmaliq KMK”AJning  ayni bugungi kundagi faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu yerda geologiya sohasining salmoqli o‘rnini ko‘rishimiz mumkin. “Olmaliq KMK” AJ konlari negizida rangli va qimmatbaho metallar ishlab chiqarishni kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qaroriga asosan rangli va qimmatbaho  metallar ishlab chiqarish hajmini oshirish borasida strategiya amalga oshirib kelinmoqda. Mazkur strategiya amalga oshirilishining birinchi bosqichi 2021-2025 yillar davomida katodli mis ishlab chiqarish 290 ming tonna, oltin 38 tonna, kumush 203 tonnaga yetkazilishi ko‘zda tutilgan. Strategiyaning ikinchi bosqichi 2024-2028 yillarda mis ishlab chiqarish 400 ming tonna, oltin 50 tonna, kumush 270 tonnaga yetkazilishi rejalashtirilgan. Bu nihoyatda zalvorli va istiqboli qadamdir. OKMKning ayni davrdagi faoliyati va o‘z oldiga qo‘ygan istiqbolli marralari asosida shaksiz geologik o‘rganishlar turadi. Kombinat geologiyasi tarixi uzoq moziyga borib taqaladi, desak xato qilmagan bo‘lamiz.

Miloddan avvalgi 64/63-23/24 yillarda yashab o‘tgan yunon tarixchisi va geografi Strabon  o‘zining «Geografiya» deb nomlanuvchi asarida qadimgi O‘rta Osiyo geografiyasi, unda yashagan qabilalar, ularning odatlari, tili va a'nanalar, Buyuk Ipak yo‘li o‘tgan joylar haqida ma'lumot berar ekan, Jayhun va Sayhun bo‘ylarida yashovchi xalqlar oltin va kumushning mo‘lligidan ot-ulovlar asbob-anjomlarida temir o‘rniga oltin ishlatganlar, deb yozadi. Milodning IV asridan XII asrigacha O‘rta Osiyoning markazlaridan hisoblangan Shosh va Iloqda metall eritish va undan mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumushni ajra- tib olish nihoyatda rivojlanganini tarixiy ma'lumotlar va qadimiy mis sanoati joylari yaqqol isbotlaydi. Qadimgi ma'danchilik manzillarida saqlanib qolgan keraksiz mahsulot toshqol-shlaklarni o‘rganishda olimlar nihoyatda diqqatga molik jihatlarlarga ro‘baro‘ kelishdi. Ya'ni IV-XII asrlarga oid toshqollar tarkibidagi mis qoldig‘i bor yo‘g‘i 0,5-1,5%gacha ba'zan 2% atrofida ekanligiga vaholanki bugungi kunga kelib mexanizatsiyalashgan tizim va yuqori texnologiyalar qo‘llanilib olinayotgan mis shlaklari tarkibida mis o‘rtacha 0,5-0,8%ni tashkil etadi. Mintaqamizdagi geografik manzillar nomlarida «Qo‘hisim», «Miskon» va «Oltin-topgan» kabi atamalarning uchrashi hozirgi Olmaliq metallurgiya sanoati tarixi uzoq moziyga borib taqalishidan dalolat beradi.

Nafaqat respublikamiz balki jahondagi eng yirik mis-molibden koni hisoblanuvchi Qalmoqqir koni o‘rnida bo‘lgan Qoramazor maydonida  geologik o‘rganishlar arab  istilosidan oldingi davrlarda boshlangan. 1875-yilda rus geologi G.D. Romanovskiy  Markaziy osiy mintaqasi geologik tuzilishiga doir ilk ma'lumotlarni chop etadi. Aynan unga zamondosh bo‘lgan  rus geologi I.R.Mushketov tomonidan  o‘tkazilgan geologik tatqiqotlarda ilk bora Qoramozor tilga olib o‘tilgan. 1922-25 yillarda  “Qoramozor”  o‘z tarxiy solnomasini yoza boshladi.  1924-yildan boshlab  yurtimizda foydali qazilma konlarini izlashga keng kirishila boshlandi. 1924-yilda geolog S.F. Mashkovsev tomonidan  Qalmoqqir kon maydonidagi oksidlangan  rudalar yotishi borasida o‘z qarashlarini yozadi. Qoramazorni o‘rganish asoschilari bo‘lgan S.F. Mashkovsev va V.N. Nasledovlar ortidan F.I.Volfson, K.L. Pojarisskiylar, ular ortidan O‘zbekiston geologiyasining yangi zabardast avlodi vakillari H.A.Abdullayev, A.V. Korolev va boshqalar tomonidan qadimiy konlar izidan borilib, rangli metallar va oltin konlari topilishi va o‘rganilishiga  kirishildi. 1931-yilda Olmaliq geologiya qidiruv partiyasi tashkil etildi. O‘sha yilning boshidan to 1934-yilga qadar Qalmoqqir kon maydonida 16 ming metrdan ortiq bo‘lgan 126 ta quduq burg‘ulanishiga muvaffaq bo‘lingan. O‘sha yilning iyunidayoq zahiralarning  ilk hisoblarini olindi. 1939-yilda Qalmoqqirning birinchi loyihasi bo‘yicha topilgan zahiralarning aniq raqamlari tasdiqlandi. Ikkinchi jahon urushi yillarida geologlarning  sa'yi –harakatlari yonilg‘i-energetika resurslari, volfram, qora metallurgiya sanoati uchun xom-ashyo zahiralarini topishga qaratildi. Urushdan keyingi iqtisodiyotni tiklash yillaridan boshlab 1960-yillarga qadar olib borilgan geologik izlanishlar o‘zining samaradorligi bilan ajralib turadi. Aynan o‘sha yillari Qo‘rg‘oshin kon maydoni ochildi, Muruntov oltin ruda koni maydonining zahiralari mufassal baholandi. Xususan, Qalmoqqir konining keyingi chorak asrdagi tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Qalmoqqir aynan mamlakatimiz davlat mustaqilligi qo‘lga kiritilgan ilk yillardan boshlab o‘zining yangi yuksalish tarixini boshlagan deb xulosa qilish mumkin. 1993-yilda 19,5 mln tonna keyingi yili esa 13,6 mln tonna miqdorida ruda qazib olingan bo‘lsa 1996-yildan boshlab bu ko‘rsatkich asta-sekin ko‘tarilib borgan. 1993-yilda ustki qatlamlarni qazib olish 12027 ming metr kub, 1998-yillda esa atigi 5 184,6 ming metr kubni tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yildan boshlab bu borada ham olg‘a  siljishga erishildi. 2010-yilda ustki qatlamlarni qazib olish ishlarida keskin o‘sishga erishildi va bu temp hozirgacha barqaror saqlab kelinmoqda. 2012-yilda Qalmoqqir konchilari 30,9 mln tonna, 2013-yilda esa 31,033 mln tonnalik ko‘rsatkich bilan yilni yakunlashdi. Keyingi uch yil davomida Ustki qatlamlarni ochish ishlari ham keskin o‘sib bordi. Birgina o‘tgan hisob yilida 6,8 mln metr kub o‘rniga 13,3 mln metr kub ustki qatlam jinslari olib chiqildi. Mamlakatimiz mustaqilligining 23 yilligiga esa kombinat bosh koni alohida sovg‘a bilan kirib kelib 2014-yili Qalmoqqir o‘zining milliard tonnalik rudasini kombinat boyitish fabrikalariga jo‘natishga muvaffaq bo‘ldi.”Yoshlik-I” konini o‘zlashtirish investitsion dasturi to‘liq amalga oshirilishi bilan OKMK, shu jumladan Qalmoqqir konining quvvatlari bir necha barobar oshishiga xizmat qiladi.

Hasan Abdullayev,

“Rangli metallar” gazetasi muxbiri